ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕਤਾ

ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮੀ ਹੋਣਾ ਧਾਰਮਿਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਇਸ ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ ਐਕਹਾਰਟ ਟੌਲੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ
” A New Earth ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਧਰਤੀ” ਦੇ ਪੰਨਾ 14-15-16 ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ

ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ? ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚਲੇ ਫਰਕ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹਨ। ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੋਣਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰਨ ਸੱਚ ਮੰਨਦੇ ਹੋ – ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨ ਕੇ ਜੋੜਦੇ ਹੋ , ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਓਨੇ ਹੀ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਹੋ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ “ਧਾਰਮਿਕ” ਲੋਕ ਉਸ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੱਚ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪਛਾਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਅਚੇਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਦੇ ਇੱਕਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੋਚ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰੋ।

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਹੋ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਦੇ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਜਾਇਜ਼ ਸਮਝਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਜੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਨਵੀਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ, ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਸਥਾਗਤ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੰਸਥਾਗਤ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਖੁੱਲਣਾ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵਾਂ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਸੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਸਭ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਮਾਗੀ ਦਬਦਬਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਈਸਾਈ ਚਰਚ ਕੋਲ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਓਹੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਭਾਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਸੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ , ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਰਚ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ , ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ, ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਚਰਚ ਅਤੇ ਧਰਮ, ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ। ਇਹ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇਪਣ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੋਪ ਜੌਨ ਪਾਲ II ਦਾ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ। ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜੋ ਸਥਾਪਿਤ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੂਰਬੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਰਵਾਇਤੀ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ। ਰੂਪ, ਸਿਧਾਂਤ, ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਓ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੀ ਅਸਲ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਖੋਜੋ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਖੋਜਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ “ਅਧਿਆਤਮਿਕ” ਹੋ ਤੇ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਤੁਹਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਭ ਕੁਝ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋ।
ਜੋ ਲੋਕ ਸਰੂਪ ਤੋਂ ਪਰੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਵ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਸਗੋਂ ਹਉਮੈ ਦੀ ਜਕੜ ਅਤੇ ਤੀਬਰਤਾ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਣਗੀਆਂ; ਦੂਸਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਠੋਰ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮੂਹਿਕ ਹਉਮੈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਏਗੀ ਅਤੇ ” ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨਗੇ।” ਕੁਝ ਚਰਚ, ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਹਉਮੈਵਾਦੀ ਹਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਕਲਪਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਬੰਦ ਹੈ। ਪਰ ਹਉਮੈ ਦਾ ਭੰਗ ਹੋਣਾ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਸਥਿਰ ਬਣਤਰ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਹੋਣ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ, ਜਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ। ਸਭ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਢਾਂਚੇ, ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਢਹਿ ਜਾਣਗੇ। ਸੋਵੀਅਤ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿੰਨਾ ਠੋਸ ਅਤੇ ਅਖੰਡ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸਟੋਰ ਹਨ।

THE URGENCY OF TRANSFORMATION ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਲੋੜ

ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਤਰੀਕਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਰੂਪ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਜਾਂ ਇੱਕ ਸਪੀਸੀਜ਼ – ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਵੇਗੀ ਜਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਛਾਲ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਜਾਵੇਗੀ।ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਰੂਪ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਜਾਨਵਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਸੁੱਕੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉੱਦਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਇੰਚ ਰੇਂਗੇਗਾ, ਫਿਰ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਖਿੱਚ ਦੁਆਰਾ ਥੱਕ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ , ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂਤਾ ਲਗਭਗ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਖੰਭਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੈਰ ਵਧੇ ਹੋਣਗੇ, ਗਿੱਲਾਂ(gills) ਦੀ ਬਜਾਏ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਅਜਿਹੇ ਪਰਦੇਸੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਉੱਦਮ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘੇਗੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖੇਤਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘਟਦਾ ਗਿਆ, ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ।